Deel 7 voorjaar 2023

Maandag 6 maart - Skoura

Ghallit Ait Isfoul - Skoura   250 kilometer    ☀️ 27°C

Klop, klop, twee bescheiden klopjes op de camperdeur. Voor de deur staat de vrouw van campingeigenaar Mohammed. Ze heeft twee grote ronde dampende broden op een schaal bij zich, die ze overhandigt. 'Kijk uit' zegt ze 'ze zijn nog heel heet' en 'het is gratis' met een glimlach. Wat een service. Het nog warme brood vormt met wat kaas en jam een ontbijtfestijn. 

Vandaag gaan we wat herinneringen ophalen. We bezoeken wat plekken die we in 2011 ook al hebben bezocht, maar nu nog slechts ten dele voor de geest kunnen worden gehaald. Vrij vertaald, door erosie is de opgeslagen data wat vervaagd 🤭. De opfriscursus start in de Todrakloof, ook wel Todghakloof genoemd. Vanuit Tinerhir (Tinghir) rijden we noordwaarts de nauwe vallei in. Oude lemen dorpjes tegen de bergwanden aangeplakt, gaan qua kleur volledig op in de achtergrond. Je moet goed kijken om deze juweeltjes te kunnen onderscheiden.

We komen hoger en hoger en voor ons zien we de twee bergwanden naar elkaar toekomen. Na een bocht rijden we de nauwe Gorge in, naast het smalle riviertje de Todra, de hoofdschuldige van dit spektakel. Deze heeft zich namelijk zo'n 160 meter loodrecht door het kalksteen gesneden. De laatste 600 meter van de kloof zijn het meest spectaculair. De lucht is hier niet meer te zien omdat de kloof zich hier versmalt tot 10 meter breed. De drukte is enorm, het is een ware toeristenattractie. Auto's, motoren, campers en zelfs autobussen banen zich een weg door een massa voetgangers en langs kraampjes met de gebruikelijke souvenir-prullaria. De kloof kunnen we ons herinneren, de buitensporige drukte niet.

Todra kloof

We maken aan het eind van de Gorge rechtsomkeert en gaan terug naar Tinghir en slaan af door deze drukke provinciehoofdstad naar Boulmalnes Dades. Daar ligt ons volgende 'slachtoffer' de Gorges de Dades, maar eerst een koffiestop. In de tuin van Hotel Palace, omringd door pauwen, smaakt deze voortreffelijk!

Wederom duiken we een groene vallei in, wel wat breder en meer weids. We passeren een fraai uitzichtpunt en wat mooie oude kasbah's en zien de eerste sneeuwtoppen op de bergen.

Pas na 30 kilometer verdwijnt het water van de Dades in een uiterst smalle kloof. Wij moeten via zeer scherpe hairpins de steile rotswand beklimmen. Boven aangekomen heb je een spectaculair uitzicht op deze weg omhoog in de kloof. 

Dinsdag 7 maart - Ait BenHaddou

Skoura - Ait Benhaddou   78  kilometer    ☀️ 29°C

Heerlijk uitgeslapen deze ochtend, wat een rust hier. Dan de start van opfrisoefening deel II. In de loop van de ochtend gaan we te voet op pad naar de nabijgelegen Kasbah Amridil, ook door ons bezocht in 2011. Het gebouw is beroemd, het was zelfs afgebeeld op het (oude) bankbiljet van 50 Dirham. Na het hink-stap-springen over een drietal beekjes staan we voor de imposante 17e eeuwse modderconstructie. Een gids slaan we af, we klauteren zelf wel door de vele vertrekken met lage deurtjes en verschillende etages. 

Van bovenaf zien we een prachtig panorama over de omgeving met in de verte de besneeuwde toppen van de Hoge Atlas. Het is een spetterend contrast trouwens, het wordt vandaag 29°C, er staan palmbomen en we zien sneeuw 😄.

Na een stief uurtje hebben we de gaten in het geheugen weer gedicht, de data weer ge-updated zeg maar. We lichten de ankers en richten de neus van onze camper naar Ouarzazate. De rit over de smalle N10 gaat door een licht geaccidenteerd kaal landschap, met in de verte steeds zicht op de besneeuwde Hoge Atlas, mooi.

 In de verte is een fel licht op een hoge mast te zien, het is een thermodynamische zonnecollector. De mastpunt ontvangt het gebundelde zonlicht en zet dit via vloeistoffen om in energie. Het maakt onderdeel uit van een groter zonne-energie project, complex Noor. De opbrengst bedraagt 560 Megawatt, voldoende voor de energiebehoefte van 2 miljoen Marokkanen.

Ouarzazate is in de 12 jaar dat wij er geweest zijn behoorlijk uitgedijd. En van een suffig slaperig stadje verandert in een drukke stad met veel nieuwbouw en mondain voor Marokkaanse begrippen. Zelfs de filmstudio's vroeger prominent vrij gelegen voor de stad, worden nu wat weggedrukt door nieuwe bouw. 

Woensdag 8 maart - Ait BenHaddou

Ait Benhaddou      ☀️ 26°C

Kuchend komt de Britse camper schuin voor ons tot leven om 8 uur en verlaat de CP. Dat is wel de meest prominente plek met het beste uitzicht die vrijkomt, dus wij draaien de contactsleutel om en zetten onze camper op de VIP-plek 😇. Niet lang nadat we het gratis maar overdaagse brood hebben weggespoeld met thee, vertelt een medecamperaar dat ze in het bijbehorende restaurant van de CP een zalig uitgebreid ontbijt serveren. Dat bewaren we voor morgenochtend. Wel drinken we een nos-nos op het dakterras, and what a view hier op de oude Ksar.

Dan slenteren we op het gemak naar het dorp, met een steeds hogerstaande zon en dus toenemende warmte. Behalve hotels en soortgelijke overnachtingsplekken zijn links en rechts van de straat de gebruikelijke toeristenwinkeltjes en eetgelegenheden. Verkopers schieten je aan, vragen eerst waar je vandaan komt, om vervolgens een bombardement van woorden te lanceren. Met het etaleren van "goedemorgen", "kijken, kijken (niet) kopen" en "allemachtig, prachtig...achtentachtig" doen ze moeite om met hun talenkennis te imponeren. We wimpelen alles met een "inshallah" en "no, shukran" vriendelijk af.

Soms, in een balorige bui, beantwoord ik hun eerste vraag met "Zimbabwe". Wat een hilarische verwarring veroorzaakt en hun gebruikelijke verkooptacktieken ondermijnt. Het is veel drukker dan 12 jaar geleden. Met busladingen tegelijk worden de toeristen aangevoerd. Ook is behoorlijk wat bijgebouwd in Ait. Heeft ook als voordeel dat er nu een voetgangersbrug is gerealiseerd over de rivier Oued Assif Ounila.

De toen woeststromende rivier was exact de reden dat we in 2011 de oude nederzetting niet konden bezoeken. Door de straatjes van Ait komen we bij de brug, waar aan de andere zijde de machtige 17e eeuwse Ksar ligt. Het heeft als decor in talloze belangrijke filmproducties gefigureerd (o.a. Game of Trones, Gladiator en Indiana Jones) en is mede aanzet geweest voor vestiging van grote filmstudio's in Ouarzazate. De ksar, tegenwoordig een beschermde Unesco-site, was ooit een belangrijk knooppunt in de Kasbahroute voor karavanen van Marakech naar Timboektoe en Soedan. Deze toegang door de Hoge Atlas werd beheerst door de machtige Al Glaoui-vorsten. De pro-Franse pascha-familie viel in ongenade na de Marokkaanse onafhankelijkheid in 1956.

We bereiken de overzijde en de trappen in de kronkelende steegjes van de Ksar brengen ons almaar hoger naar de ruïne van het op de heuveltop gelegen fort, een heuse inspanning. Gelukkig geven de vele toeristenshopjes voldoende afleiding. Een fenomenaal weids uitzicht met in de verte besneeuwde bergen is onze beloning. We zien zelfs onze camper op de CP in de verte staan.

We ondernemen de tocht weer omlaag en over de rivier. In een klein restaurant lunchen we wat en puffen uit. De rest van de middag zoeken we de schaduw op van de camper en relaxen. We krijgen nieuwe buren, Schotten die we eerder in Icht hebben ontmoet. It's a small world 😄.

Donderdag 9 maart - Taznakht

Ait Benhaddou  -  Taznakht    81 km  ☀️ 26°C

In gedachten likkenbaardend, een bekend Pavlov-fenomeen, lopen we om 9 uur het bij de CP behorende hotel-restaurant in. We treffen echter niemand aan. Wel heeft ons duidelijk luid geroepen 'bonjour' tot gevolg, dat er een medewerker uit, een half achter een kast verborgen, slaapbank valt. Oui-hie...mompelt de man, zijn verfrommelde kleding haastig fatsoenerend. Het vooruitzicht op een snel lekker ontbijt wordt ons meteen ontnomen, als hij aangeeft dat het minstens een uur in beslag gaat nemen. Onze knorrende magen hebben een heel ander tijdschema in gedachten. Een illusie armer betalen we voor de CP-overnachtingen en schrapen wat eetbaars bij elkaar in de camper. Gisterenavond hebben we gedelebereerd wat we de komende weken nog willen zien. En ondermeer bedacht vandaag naar Taznakht te rijden. Vanmorgen contact gehad met Harry en Nelleke en afgesproken elkaar daar te treffen, leuk! We verlaten Ait en slaan na een stukje N9 af naar de N10. 

Verrassend aanschouwen we dan ook de enorme kudde van ettelijke honderden geiten, die op de kale steengronden blijkbaar nog hun kostje bij elkaar kunnen scharrelen.

Op eigen gelegenheid lopen we de stad in, wij zijn geïnteresseerd in een leuk wandtapijtje. Vooral de 'double-face' kwaliteit uit Ait Ouarda spreekt ons erg aan. Verkennend lopen we heel wat zaken af, intussen ook nog genietend van het leven wat zich op straat afspeelt.

De kapper, die het spelletje meespeelt, grijnst van oor tot oor, maar ook zijn andere klanten kijken lachend toe 😄. En niet veel later schuifelt ook de halve buurt langs, om giechelend door de deuropening mee te gluren, blijkbaar gealarmeerd door de plaatselijke tamtam. Kapper Hamid verzorgt mijn haardos en baardje tot in de puntjes ✂️. Zoveel publiek biedt hem een podium om al zijn vaardigheden en knipkunsten te etaleren. Heel zijn instrumentarium wordt op mijn toch al minimale haarsprieten losgelaten. En als ik mijn inmiddels geparfumeerde en nog nauwelijks bescherming biedende gemilimetreerde coupe in de spiegel bewonder geef ik de man ook nog een dikke fooi. Ik krijg een kus op mijn bol en we zijn vrienden voor het leven 🤗.

Vrijdag 10 maart - Tamnagoult

Taznakht -  Tamnagoult     94 km       ☀️ 29°C

De volgende stop wordt gemaakt bij de souk, waar kraampjes beperkt open zijn vanwege deze heilige dag.

Zaterdag 11 maart - Tamnagoult

Tamnagoult - Telouet    150 kilometer             ☀️ 31°C

Als de kakofonie van vogelgetjilp haar hoogtepunt bereikt vanuit de boom boven de camper word ik voorzichtig wakker. Vooral de repeterende toonladder van een vogel (ik verbeeld mij dat het de grauwe buul-buul is, waar Thole het altijd over heeft 😄), die het andere gekwetter overstemt, is debet aan mijn ontwaken. Volgens Marjos ging eerder op de ochtend al een meute honden tekeer, maar die geluiden zijn bij mij niet geland. Na het ontbijt gaan we onderweg naar de oude ksar. In eerste instantie lopend door de palmeraie, maar dat is geen succes. 

Dorpelingen geven aan dat we zulks beter met de camper kunnen doen. Dat is een beter idee gezien de toenemende warmte.

Onderweg achter dit mooie deurtje liepen pauwen te pronken

We naderen de ksar en een man die zich voorstelt als Jamal vraagt of we hem als gids kunnen gebruiken. Dat lijkt ons een goed plan. De hooggelegen kasteel-achtige kasbah slaan we over, die is ondanks zijn veel oudere looks pas in 1930 gebouwd. Via de palmeraie naderen we het hoog oprijzende oudste gedeelte van de ksar, inderdaad 16e eeuws. Ondanks dat het verval steeds verder intreedt, heeft de ksar haar majestueuze voorkomen behouden. We staan voor het joodse deel, de mellah. 

Ksar van Tamnagoult

De hoge dikke muren aan de palmeraie-zijde benadrukken de vestingkenmerken. We betreden de ksar via een versterkte toegangspoort door deze ongenaakbare stadsmuren. En eenmaal binnen wordt je terug gekatapuleerd in de tijd. Keienpaadjes tussen overdekte doorgangen tussen de huizen leiden door de stad. En ofschoon het verval intreedt, zijn eeuwenoude constructies nog intact en zelfs deursloten nog altijd werkzaam. De mellah heeft het meest te lijden van verval. Ook al omdat de laatste joodse bewoner in 1960 naar Israël is geëmigreerd en dit gedeelte sindsdien geen bewoners meer kent. Maar ook in het oude Berbergedeelte heeft de tand des tijds toegeslagen. Wel worden er lokale pogingen (bewoners) ondernomen om door restauratie verdere aftakeling tegen te gaan, een moeizaam proces. 

Jamal onze gids vertelt honderduit over de wijze waarop Joden en Berbers hier eeuwen vreedzaam met elkaar leefden. Weliswaar in eigen wijken, met eigen gebruiken en gebedshuizen en huwelijken binnen de eigen geloofsgemeenschap, maar wel door gezamenlijk bedrijven van handel en souk en werk in de palmeraie. Rabbi en imam gaven samen geestelijk leiding en hadden een succesvolle samenspraak. Het oude Tamnagoult vervulde van oudsher een eminente rol in de caravanserai van Marrakesh naar Timboektoe. Het was zelfs hoofdstad van de toen gelijknamige regio. De gids laat ons wat mooie kasbah's zien met eigen binnenplaatsen, feitelijk de bouwvorm, waarvan veel huidige riads gebruik maken. We verplaatsen ons van het 16e naar het 17e, 18e en 19e eeuwse deel. In de ksar wonen momenteel zo'n 30 families met hun dieren. Kenmerkend voor de hoge bouw met zijn overdekte doorgangen is, dat de hitte van de zon nauwelijks doordringt. 

Het leefklimaat is aangenaam koel ook wanneer temperaturen ver boven de 40° oplopen. Het nieuwe Tamnagoult staat een kilometer verderop en lijkt op ieder ander gewoon Marokkans dorp. We doneren gul voor het restauratiefonds en belonen en bedanken Jamal.

Wij gaan verder de Kasbah-route op, die ons door het prachtige dal van de Oued Assif Ounilla voert. Deze alternatieve route naar de hoogste bergpas van Noord-Afrika is een waar juweeltje. Na iedere bocht zijn daar steeds weer de oude vaak vervallen lemen dorpjes, gezichtsbepalend. De overwegend stijgende smalle weg is niet alledaags voor campers, maar toch prima te doen. 

Genietend nemen we de tijd, we zetten de camper regelmatig stil om het moois te bewonderen. In het riviertje stroomt voldoende (smelt)water en daarvan profiteert het groen er direct omheen. En de door verschillende geologische lagen wisselende kleuren van de rotsen omlijsten het uitzicht. Omdat we steeds hoger geraken wordt de warmte enigszins afgetopt, fijn.

De toegang van het paleis wordt geflankeerd door een tweetal tapijtwinkeltjes, waarover zo meer. Het is laat, we betalen de toegang ad 20MAD pp en nemen geen gids. 

Na wat doorgangen en een trap bereiken we het meest interessante en fraaie deel. De van buiten deels stenen en lemen constructie kent binnen een prachtig en weelderig gedeelte. De leef, woon en slaapvertrekken hebben qua inrichting veel gelijkenis met het Interieur van het Alhambra. Prachtig moors tegelwerk, met daarboven gesneden stenen tableaus, weelderige pilaren en uiterst fraaie Moorse doorgangen, schitterend.

Wel is het verval al te zien, eigenlijk idioot dat dit staat te verkommeren. Het heeft zijn reden. Pasja Thani El Glaoui, ook wel Heer van de Atlas genoemd en de laatste bewoner was tussen 1912 en 1955 de machtigste en rijkste man van Marokko, de ongekroonde koning. Direct heerser over meer dan 1 miljoen mensen, met 11.500 hectaren vruchtbaar landbezit en met innige politieke banden met toenmalige wereldleiders. Een wandeling door de fotogalerij met alle groten der aarde, bv Elisabeth II, Truman, Churchill en De Gaulle, bevestigt dat beeld. In juist die laatste foto zit de tragiek en ondergang van de familie. In de aanloop naar de Marokkaanse onafhankelijkheid ondersteunde Glaoui de Franse verbanning van de jonge Sultan en latere koning Mohammed V. Dat werd de Pasja fataal toen de koning terugkeerde, bij de onafhankelijkheid van Marokko in 1955. Al zijn bezittingen, waaronder een harem van 100 vrouwen ! werden door de staat geconfisqueerd. Hij stierf een jaar later als verguisd en berooid man. Als gevolg daarvan wordt het verval van de Kasbah volkomen genegeerd. En wordt het oude dorp naar de Middeleeuwen teruggeworpen, lijkt het. In de tapisserie-winkeltjes bekijken we nog de specialiteit van de regio. In linnen tapijten worden met gekleurde cactusvezels motieven aangebracht. Vanwege hun kwetsbaarheid zijn ze minder geschikt als vloerkleed. Wij vinden niets van onze gading. 

In de Auberge nuttigen we een eenvoudige maaltijd, een vereiste om hier gratis te kunnen overnachten. Later op de avond verwelkomen we voor het slapen gaan de koelere lucht op deze 1860 meter hoogte.

Zondag 12 maart - Ouahat Sidi Brahim (Marrakesh)

Telouet - Ouahat Sidi Brahim 139 kilometer      ☀️ 34°C

Ontwaken door vriendelijk vogelgefluit is aangenamer en veel meer te preferen, dan door het gehuil, gejank, gejemmer en woest geblaf van hordes wilde zwerfhonden. Het circus start al ver voor de dageraad op. Verder proberen te slapen lukt niet, ik geef de moed om 7 uur op. Eenmaal opgestaan gebruik ik de gelegenheid om wat 'administratie' 😁 in te lopen. Desondanks zijn we toch de laatsten die vertrekken uit dit bergdorp, na een nos-nos en praatje met proprietaire Amid.

De route naar de N9 vlak voor de Tizi Ticka pas blijft een juweeltje. In het nu al prachtige weer licht het landschap met de naderbij komende besneeuwde bergtoppen van de Atlas, mooi op. En wij hebben het weggetje voor onszelf, wij klimmen en dalen moederziel alleen. Na een goed uur bereiken we de N9 en zetten aan voor het laatste stukje omhoog naar de Col de Ticka, op 2260 meter hoogte. Om ons heen staan de bergen met op de flanken her en der sneeuw. Aan het in 2011 nog smalle weggetje met het belabberde wegdek wordt volop gewerkt. Hele stukken bestaan al uit mooi breed asfalt, die het stijgen en dalen veraangenamen.

Overal langs de kant van de proberen verkopers hun waren te slijten, met name mineralen. We kopen tot twee keer toe wat mooie grote stukken, waarbij we beide malen de vraagprijs van 800MAD 🥴 uiteindelijk laten crashen naar  100MAD ieder 😁.

Halverwege de afdaling lunchen we wat op een terras met fraai uitzicht. Dan volgen wat weggedeelten met  haperingen door werkzaamheden.